Кыргызстандын тарыхында бийликте атайын даражасы жок, бирок кадыры, адеби, жасаган жумушу менен элдин атасы аталган жети аке бар. Сарт аке да өз доорунда элди туура жолго үндөп турган акылмандардын катарында болгон

Сарт Аке (1775-1865)
Карапайым калктан, бейбечаралардан тартып эл башчыларына чейин тең санаган, кең пейил, нарк нускалуу, терең ойчул акылман адам экенине эл ичинде “акыл ээси” аталып келген. Санжырада Сартбай (өз аты) 11 жашына чейин Нарын боюнда өсөт. Жалгыз ойноп кетип, канаттууларга алаксып суунун шарына кызыгып кулак төшөп, түркүн кубулуп күнгүрөнгөн добушуна берилип суу бойлоп ойноп жүргөн жеринен таап келишчү экен. Көлгө келип 17 жашында Бирназар бийге жасоол, кийин Боронбайга кеңешчи болот. Мойут Акеден чейрек кылым кичүү. Экөө суу кечишкенде Сарт суунун ортосуна токтоп камчысын бүктөй кармап сууну сылап жатканда Мойут “бастыр эмне туруп калдың” дегенде бул суунун эки өөзүндө эл отурат экен дептир. (А. Иманов 1-китеп 39-бет). Суу добушунан алган касиетинен алдын ала айтканбы ошол суу бүгүн Каракол шаарын жарып агат. Сарт Аке сынчы табып да экен. Кадимки Балбай сыркоолоп баш көтөрө албай табыптардын эми түшпөй сыркоосу күчөгөндө Сарт Акени чакыртышат. Тамырын кармап башын көпкө укалаганда баатыр көшүлүп уктап эртеси көзүн ачып чалап сурап баш көтөрүптүр.
Аке жетимишке барганда Боронбай өкүмдар, топ мыктылары келишип, дагы тукум алып калалы деп кеңешип күңгөйдөн баштап көлдү кыдырышып эки кызды көрүшкөндө Сарт дагы карайлы деп тескей менен келатышып Тосор ченден суусун сурашканда бир кыз суусун сунат. Бастыра беришкенде кудай буюрганы ушул экен, ушул кызды алып бергиле дейт. Боронбай айыл башчысын чакыртып кыздын үйүнө конушат. Конок каадасын кылып жатканда эки кызды жактырбадыңыз деп кеп узатышканда Сарт
- Биринчи кыз сулуунун сулуусу экен, Алла таала көрктү аябаптыр. Тууп тукум берет, бирок мыкты чыкпайт.
- Экинчи кыз эрте жазда гүлдөгөн байчечекей экен, келбетинде айып жок. Кудай таала кендирин кесип коюптур төрөбөйт дептир. Кийин ошол эки кызды көзөмөлгө алышса Сарттын айтканындай болуптур.
Болжолу 1865-жылдарда Сарт Аке киндик каным тамган жерге көчөлү катарым келди
деп ашуу жол бергенде Жуукуну ашып, Текесекирикке көчүп барат. Нарын өрөөнүндөгү ат жеткен жерлердеги мен эркекмин дегендин баарын чакырып коштошуу аземин өткөрүп, дүйнө салыптыр. Сарт Аке байыркы кыргыздардан жер которуп келген Чулум кашканын тукумунан. Жетиөгүз районундагы Акдөбө, Аңөстөн, Бозбешик, Сүттүбулак, Жалгызөрүк (Талап) айылдарында дөөлөстүн урпактары турат. Биз дөөлөс десек тоолу Алтай уруусунда төлөс, түпкү аты “телес” деп айтылат. “Кара жер бир казына, калың эл бир казына” сөзүнүн философиялык маңызы канчалык бийикте. “Колуңдагы камчыдан кыйын курал жок, койнуңдагы катындан кыйын тууган жок” деген цитатасы турмушта бутага дал тиет.
Ормондун кунун улап сарыбагыштар Тезек төрөгө кол сурап барып бугуну дагы чабаарда Сарт аке Тилекматты Текестен алдырат. Таарынып кеткен Тилекмат Сарт Аке чакыртып атат дегенде илинтпей келип, Тезек төрөгө барып кептин олутун таап Төрөтай аттуу сулууну берип, бугу элин дагы бир алааматтан алып калат.
Арык – Белек тукумдары нааразылашып чабыша турган болгондо Арыктын аксакалдары Сарт Акеге кайрылышат. Сарт Белектен Тилекматты, Солтонкул байды, Арык тукумунан Токсобаны (Кыдыр Акенин баккан атасы) чакыртып, Белектин 105 жаштагы Молдо аттуу карыясыныкына барышат. Төшөк тартып калган киши саламдашкандардын аты-жөнүн сурап: Сарт акылдын ээси, Тилекматты сөздүн ээси, Солтонкулду малдын ээси, Токсобаны элдин ээси деп атап, чакыртып келтире албаган адамдар турбайбы деп тай сойдурат. Меймандар конушат. Сарт Аке Арык – Белектин чатагы тууралуу бир ооз сөз айтпайт. Кетээрде: - Мындан ары көрүшөбүзбү, көрүшпөйбүзбү ал кудайдын колунда. Арык – Белекте сизден улуусу жок. Эки урукка батаңызды берип коюңуз, дейт Сарт. Карыя алаканын жайып: - Учуңар узарсын. Жараткан ынтымак берсин. Бир туугандар ортосунда муздак жел жүрбөсүн деп бата кылат. Келатышып Түптүн боюнда ат чалдырышканда Солтонкул: - Эми эмне дейбиз олда Сарт Аке ай, батаны аттай албай калдык, дептир. Чатакты чечүүнүн, элди элдештирүүнүн жолу көп тура. Анын бири терең акыл бата менен турбайбы.
Аска-аска-аска тоо, аягы барып чап болот. Атадан алтоо болсо да, сыйлашпаган жат болот. Мыкты чыкчу жарандын, сүйлөгөн сөзү так болот, өзүнө өзү сак болот, иштеген иши так болот, башына таалай бак конот деген Акенин нуска жамак кебинин мазмуну бүгүн да элге насыят.