Тилекмат Аке (1799-1863) “Кылычынан кан тамганды тилинен бал тамган жеңиптир”

Сарт Аке Тилекматты баалаптыр: Тилешим бактылуу адам, калайык калк үчүн жаралган, карегимдей жүрөгүмдөй баалаймын. Ал барда телегейим тегиз, деним таза, жаным жанакта. Бул бааны 1949-жылы жайында Жетиөгүздүн Байтөр жайлоосунда Сарт Акенин чөбөрөсү Тыныстан уулу Дүйшөмбүдөн, 1954-жылы Баракан уулу Акундан укканмын. Акун аксакал абдан сабаттуу санжырачы эле. Жазып калбай жер алдына көп кеп кошо кетпедиби деп жазат Акеш Иманов (2-китеп, 37-бет). Тилекматтын атасы Жылкыайдардын өзүнчө тарыхы бар. Бирназар Боорсок бийге куда түшүп келин алганы барганда күңүн жаш баласы менен кошо берет. Жолдон суу кечкенде ат мүдүрүлүп, бешиги агып кетип эртеси сайроодон табылат. Бул окуя бардык вариантта айтылат. Ошол бешик илинип калган таш “Жылкыайдардын ташы” деп аталат экен. Бирнизар ошол күң келинди (Күмүшайды) өзүнө нике кыйдырып Айдарды Жылкыайдар деп асырап алган. Бойго жеткенде кыз тандатып Көлдү айлантат. Жылкыайдар Барскоондон Шадыкан аажынын тууганы Оңолбайдын кызын алып Тилекмат төрөлөт. Ал элде жок чечен чыгып, сөздүн ээси аталып, баралына барганда баатыр элчи болот. Чукугандай сөз таап бет маңдай сүйлөшкөндө илебин эч ким кайтара алчу эмес экен. Кокон хандыгынын беги 1823-жылы Көлгө келип Тамгага сарбаздарынан бугунун эл башчысын (хан) чакыртат. Ага Боронбайдын ордуна Тилекмат барып, ишти бүтүрүп, “Бугу элинин ханы” деген Кудаярдын мөөрү басылган күбөлүк алган. (А.Иманов 2-китеп, 87-бет).
Кытай империясы Иле районун Россиядан бошотуп 1883-жылы “Шинжан” (Жаңы жер) өкмөтүнүн башчысы көлдүк кыргыздардын өкүлүн чакыртат. (А. Байтур “Кыргыз тарыхынын лекциялары” 2-китеп, Бишкек 1992). Текестен жылкы тийген деген доо менен Бугу кыргыздарын түп орду менен жоготуу эскертилет. Бул чакырууга да Тилекмат барат.
- Бугулардын ханы жок, ээн баш эл, деген калмактардан арыз түштү. Жооп бериңиз дегенде Тилекмат кагазды колуна алып сабатсыздыгын билдирбей окумуш болуп, салмак менен башын чайкап, сыпайы жылмайып, хан күбөлүгү менен кошо даярдап алган түшүнүк катты берет. Катта көлдүк кыргыздардын өз оокаты өзүлөрүнө жетээри, коңшу эл менен жакшы мамилени күтүүнү билдирген маалымат бар эле. Тилмеч окуп чыккан соң шаңыя бектерин чакыртып, кыргыздар менен жылуу мамиледе болуу ниетин билдирип, кымбат баалуу баш кийим кийгизип, сый узатат. Тилекматтын кадыры эл арасында дагы бекемделет. (К. Ачикеев “Тилекмат” тарыхый очерк, 69-74-бет).
Тилекматтын тегинин чындыкка татыган вариантын Ош Мамлекеттик
университетинин доценти журналист Маматегин Эркебаев “Заман Кыргызстан” газетасына (1996, III ) Тилекмат элчи деген темада жазган. Жылкыайдардын атасы Ош облусунун Каракулжа (мурунку Совет) районундагы Ажыке өрөөнүндө 1880-жылы көзү өтүп, сөөгү Сарыбулак айылына коюлган. Аты Алымбек (датка Алымбек эмес) чоң атасы Кемпир, бабасы Төлөн, кубарысы Торойчу (сарыбаргы уруусунан). Энеси Күмүшай (Айымкан) Какшаалдын бийинин кызы болгон. 1795-800 ж.ж. Кашкарды бийлеген Солто черик белек жана башка уруулардын беш бегинин бири Алымбек болгон. Ичи тар бектер Алымбектин Көзүк тазааларда качып чыгып, кош бойлуу аялын таанышы Боорсок бийдикине жиберип, өзү кагылышта кайтыш болот. Улуу аялы Сурандан Айдаралы, Көккөз, Мурат. Көккөздүн уулдары Салма молдо Өмөш Тилекматтын урпагы менен катташып турчу экен.
Тилекмат айылынын тургуну Эсенбаев Асанбек Жетиөгүз сейсмологиялык станциясында иштейт. Анын билдиргени: Жылкыайдардын туугандары 1920, 1964 – жылдарда Шалбага келишиптир. 2003-жылы Тилекмат айылынан он киши аларга Каракулжага барышкан. 2005-жылы жайында 60 киши 15 машина менен Шалбага (Тилекмат) келди. Алымбектин 93 жаштагы небереси тың экен. Тилекматтын Өсөр деген уулу да Ноокаттан келди (ал Тилекматтын Коконго бараткандагы баласы экен) чоң энесинде Тилекматтын мөөрү бар экен, аны эч кимге бербейт экен. Мен бир күн конок алып, жылкы союп сексен киши күттүм. Эртеси Талдысуудагы Жылкыайдардын мүрзөсүнө барышып куран окуп, күнбөз тургузабыз деп белги коюшту. Тилекмат Акенин өмүр жолун бүгүн тарых тактап жатат. Жылкыайдардын чийге сатылып келген кул дегени айың сөз.
* * *
1856-жылы августта орус падышасынын атайын жиберген өкүлү бугунун билермандары Боронбай, Муратаалы, Качыбек, Токсоба, Тилекматтарды чакырып, хан Ормондун өлүмүн териштиргенде Тилекмат: - Суучулдун өлүмү суудан, мергендин өлүмү тоодон, хандын өлүмү ага туугандан. Бугу менен Сарыбагыш бир атанын балдары. өзүнө өзү каршы чыккан хан өлүп азабына эл калды. Адилдик күтүп алдыңарда турабыз, деп тилмеч которгондо өкүл ыраазы болуп, бугуларды колдой турганын билдирет (Т. Ачикеев “Тилекмат”).
Эл уулу ак жеринен караланып, Верный (Алматы) түрмөсүнөн акталып чыгып келе жатканда көрөалбастар үзөнгү болугуна уу тагып набып болот.
Верный түрмөсүнө түшүү жагдайы:
Көрө албаган Зарыпбек Тилекматтын кудасы Токсобаны (Кыдырдын баккан атасы) кысымга алып, ак кагазга Тилекматтын мөөрүн бастырып алып, Тилекматтын атынан Какшаалдын бийине 500 жоокериң менен түн жамынып кел, мал мүлктү алып кетебиз деп жазылган жасалма катты уезге карматат.